‘Je deed gewoon wat je moest doen’
Impressie van het verhaal van Derk Sauer tijdens de eerste Dag van de Engelandvaarder op 9 november 2024 over ‘Moed toen en nu’. Sauer is oprichter van de Moscow Times en columnist van Het Parool.
“Het is oktober 1941, als er aan de deur van mijn ouderlijk huis aan het Boterdiep in Groningen gebeld wordt en mijn moeder opendoet.” Zo begint Derk Sauer zijn verhaal over ‘Moed toen en nu’. “’U moet de groeten van neef Piet hebben,’ zegt de man aan de deur. ‘Mag ik bij u schuilen?’”
Neef Piet is Peter Tazelaar, een neef van Derks moeder, die eerder als Engelandvaarder via de Faeröer-eilanden in Engeland terecht is gekomen. De man aan de deur is een Engelandvaarder die als geheim agent in Nederland is gedropt en nu een onderduikadres zoekt. Deze man wordt later gearresteerd, de moeder van Derk ook, maar beiden komen later weer vrij.
Derk ziet Peter Tazelaar als rolmodel. Hoewel Peter aan de rechterkant van het politieke spectrum zat en Derk aan de linkerkant, delen ze hun afkeer van gezag en hebben ze allebei iets met oorlogen. “Ik wilde ook naar een oorlogsgebied,” vertelt Derk, “maar waar?” Het werd Noord-Ierland, omdat de burgeroorlog daar nu eenmaal het dichtstbij was. Derk paaide zijn ouders door te suggereren dat hij in Ierland wilde gaan studeren, maar werd journalist in Belfast. Ook na zijn Noord-Ierse tijd heeft hij in veel andere landen gewoond waar oorlog was, om daarvan verslag te doen. “Oorlog is natuurlijk verschrikkelijk, maar heeft ook een andere kant die weinig wordt benoemd: de spanning, de adrenaline, leven dat aan een zijden draad hangt, de kameraadschap en buiten de bestaande paden leven; het werkt verslavend, zeker voor jonge mensen zoals Peter Tazelaar.”
Derk voelt op dit punt duidelijk een klik met zijn achteroom. Hij vertelt ook dat die zich tegen het woord ‘held’ verzette om uit te drukken wat hij in de oorlog had gedaan. “Je deed gewoon wat je moest doen.” Het verklaart waarom hij bij de première van de film ‘Soldaat van Oranje’ al in de rij voor de bioscoop stond, maar daar plotsklaps uitstapte om weer terug naar huis te gaan. Het zat hem niet lekker om als held te worden gezien.
Eigenlijk was Peter Tazelaar een tragische figuur. Hij had moeite om na de oorlog een nieuw leven te vinden en dronk meer alcohol dan misschien goed voor hem was. “Voor enen kon je nog wel met hem praten, daarna werd het moeilijker.” Vreemd genoeg sloot hij zich tijdens de politionele acties aan bij kapitein Raymond Westerling, die huishield onder de guerillastrijders van Soekarno. “Van vrijheidsstrijder naar de heel andere kant. Het is een dun lijntje tussen verzetsheld en oorlogsmisdadiger. Uiteindelijk belette een ongeluk hem om zich mogelijk net als Westerling aan oorlogsmisdaden schuldig te maken.”
In Rusland ondervond Derk Sauer zelf wat een oorlog teweeg kan brengen. Elke dag een beetje meer repressie, ook voor hem en de andere medewerkers van de Moscow Times. Sauer werd al gauw tot ‘foreign agent’ verkaard, wat allerlei restricties voor zijn doen en laten meebracht.
Na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in februari 2022 werd het pas echt menens. Een week na de invasie kwam er al een wet die verbood om deze een oorlog te noemen: het moest een speciale militaire operatie heten. Dat strijdt met het principe van onafhankelijke journalistiek. “We kunnen iets niet geen oorlog noemen, als het dat wel is.”
De repressie werd zo sterk dat de medewerkers van de Moscow Times in conclaaf gingen om te bepalen of ze in Rusland zouden blijven of niet. Een vertrek uit Rusland zou betekenen dat je je familie zou moeten achterlaten. “Het was het moment om echt journalist te zijn, daarvóór was het een baan.”
De meeste mensen kozen ervoor het vliegtuig te pakken, waarheen dan ook. De redactie raakte daardoor verspreid over de gehele wereld. Het mediabedrijf DPG bood toen aan om naar Amsterdam te komen. En dat deden ze.
“Met kerstmis zijn we weer thuis,” dachten de mensen. Tweeënhalf jaar later zitten ze nog steeds in Amsterdam en hebben ze al die tijd hun ouders en kinderen niet gezien. Ze missen begrafenissen, diploma-uitreikingen en al die andere bijzondere gebeurtenissen in het leven. Mentaal zwaar, maar de gemaakte keuze is voor hen vanzelfsprekend.
Inmiddels zijn ze in Amsterdam met 150 man. Veel mensen in Rusland zijn ook bij de krant betrokken. “Die mogen eigenlijk geen contact met ons hebben, want wij zijn ‘undesirables’”. Ze kunnen daarvoor 15 tot 20 jaar gevangenisstraf krijgen. “We zijn gewoon terug in de Tweede Wereldoorlog.”
Aan het slot van zijn verhaal noemt Derk moed een relatief begrip. “Is de journalist die – misschien in een opwelling – besloten heeft naar het Westen te vluchten, moedig? Zijn al die mensen die in Rusland zijn gebleven en zich hebben aangepast, niet moedig? En wat te denken van het Westen? Er is veel steun toegezegd, maar slechts een fractie daarvan is werkelijk aangekomen. Zijn wij zoveel beter?” Derk eindigt met een uitspraak van zijn moeder: “Je kunt niet anders doen dat wat je doet.”
